10. ทุติยอคารวสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม วุทฺธินฺติอาทีสุ สีเลน วุทฺธิํ, มคฺเคน วิรุฬฺหิํ, นิพฺพาเนน เวปุลฺลํฯ สีลสมาธีหิ วา วุทฺธิํ, วิปสฺสนามคฺเคหิ วิรุฬฺหิํ, ผลนิพฺพาเนหิ เวปุลฺลํฯ เอตฺถ จ ยสฺส จตุพฺพิธํ สีลํ อขณฺฑาทิภาวปฺปวตฺติยา สุปริสุทฺธํ วิเสสภาคิยตฺตา อปฺปกสิเรเนว มคฺคผลาวหํ สงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส วิย, โส ตาทิเสน สีเลน อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ อาปชฺชิสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สีเลน วุทฺธิ’’นฺติฯ ยสฺส ปน อริยมคฺโค อุปฺปนฺโน, โส วิรูฬฺหมูโล วิย ปาทโป สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา สาสเน วิรูฬฺหิํ อาปนฺโน นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘มคฺเคน วิรูฬฺหิ’’นฺติฯ โย สพฺพกิเลสนิพฺพานปฺปตฺโต, โส อรหา สีลาทิธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา สติ เวปุลฺลปฺปตฺโต โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาเนน เวปุลฺล’’นฺติฯ ทุติยวิกปฺเป อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

ทุติยอคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขพลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. พลวคฺโค

1. อนนุสฺสุตสุตฺตวณฺณนา

[11] ทุติยสฺส ปฐเม อภิชานิตฺวาติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานิตฺวาฯ อฏฺฐหิ การเณหิ ตถาคตสฺสาติ ‘‘ตถา อาคโตติ ตถาคโตฯ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโตฯ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ ตถาวาทิตาย ตถาคโตฯ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต’’ติ เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ การเณหิฯ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, เสฏฺฐฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐฏฺฐาน’’นฺติฯ ปรโต ทสฺสิตพลโยเคน ‘‘ทสพโลห’’นฺติ อภีตนาทํ นทติฯ พฺรหฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ เสฏฺฐปริยาโยฯ พฺรหฺมสทฺโทติ อาห ‘‘เสฏฺฐจกฺก’’นฺติฯ จกฺกญฺเจตํ ธมฺมจกฺกํ อธิปฺเปตํฯ

อนนุสฺสุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย กามํ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวปิ พลฏฺโฐ เอว, ปฏิปกฺเขหิ ปน อกมฺปนียตฺตํ สาติสยํ พลฏฺโฐติ วุตฺตํ ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺเจ น กมฺปตี’’ติฯ

สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วิตฺถตสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ สติเนปกฺเกนาติ สติยา เนปกฺเกน, ติกฺขวิสทสูรภาเวนาติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน เนปกฺกํ นาม ปญฺญาติ อธิปฺปาเยน ‘‘เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ อญฺโญ นิทฺทิฏฺโฐ นาม โหติฯ สติมาติ จ อิมินา สวิเสสา สติ คหิตาติ ปรโตปิ ‘‘จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา’’ติ สติกิจฺจเมว นิทฺทิฏฺฐํ, น ปญฺญากิจฺจํ, ตสฺมา สติเนปกฺเกนาติ สติยา เนปกฺกภาเวนาติ สกฺกา วิญฺญาตุํ ลพฺภเตวฯ ปจฺจยวิเสสวเสน อญฺญธมฺมนิรเปกฺโข สติยา พลวภาโวฯ ตถา หิ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ สชฺฌายนสมฺมสนานิ สมฺภวนฺติฯ

จิรกตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา กาเยน จิรกตํ เจติยงฺคณวตฺตาทิมหาวตฺตปฺปฏิปตฺติปูรณํฯ จิรภาสิตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรภาสิตํ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสนอุทฺทิสาปนธมฺมาสารณธมฺมเทสนาอุปนิสินฺนกปริกถาอนุโมทนียาทิวเสน ปวตฺติตํ วจีกมฺมํฯ สริตา อนุสฺสริตาติ ตสฺมิํ กาเยน จิรกเต กาโย นาม กายวิญฺญตฺติ, จิรภาสิเต วาจา นาม วจีวิญฺญตฺติ, ตทุภยมฺปิ รูปํ, ตํสมุฏฺฐาปกา จิตฺตเจตสิกา อรูปํฯ อิติ อิเม รูปารูปธมฺมา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺธาติ สรติ เจว อนุสฺสรติ จ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา หิ สติ อิธ อธิปฺเปตาฯ ตาย สติยา เอส สกิํ สรเณน สริตา, ปุนปฺปุนํ สรเณน อนุสฺสริตาติ เวทิตพฺพาฯ

วิตฺถตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. ทฏฺฐพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา

[15-20] ปญฺจเม สวิสยสฺมิํเยวาติ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย เอวฯ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม กเถตุนฺติ โลกิยธมฺเม โลกุตฺตรธมฺเม จ เตน เตน ปวตฺติวิเสเสน กเถตุํฯ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติมคฺคการเณสุฯ กามญฺจ เตสุ สติอาทโยปิ ธมฺมา อิจฺฉิตพฺพาว เตหิ วินา เตสํ อสมฺภวโต , ตถาปิ เจตฺถ สทฺธา วิเสสโต กิจฺจการีติ เวทิตพฺพาฯ สทฺโธ เอว หิ สปฺปุริเส ปยิรุปาสติ, สทฺธมฺมํ สุณาติ, โยนิโส จ อนิจฺจาทิโต มนสิ กโรติ, อริยมคฺคสฺส จ อนุธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ สทฺธาพลํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ อิมินา นเยน เสสพเลสุปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสูติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานภาวนายฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสูติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ โสตาปตฺติองฺเคสุ สทฺธา วิย, สมฺมปฺปธานภาวนาย วีริยํ วิย จ สติปฏฺฐานภาวนาย ยสฺมา ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ (ที. นิ. 2.373; ม. นิ. 1.106) วจนโต ปุพฺพภาเค กิจฺจโต สติ อธิกา อิจฺฉิตพฺพา, เอวํ สมาธิกมฺมิกสฺส สมาธิ, ‘‘อริยสจฺจภาวนา ปญฺญาภาวนา’’ติ กตฺวา ตตฺถ ปญฺญา ปุพฺพภาเค อธิกา อิจฺฉิตพฺพาติ ปากโฏยมตฺโถฯ อธิคมกฺขเณ ปน สมาธิปญฺญานํ วิย สพฺเพสมฺปิ พลานํ สทฺธาทีนํ สมตาว อิจฺฉิตพฺพาฯ ตถา หิ ‘‘เอตฺถ สทฺธาพล’’นฺติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ เอตฺถคฺคหณํ กตํฯ

อิทานิ สทฺธาทีนํ ตตฺถ ตตฺถ อติเรกกิจฺจตํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺริทํ อุปมา สํสนฺทนํ – ราชปญฺจมสหายา วิย วิมุตฺติปริปาจกานิ ปญฺจ พลานิฯ เนสํ กีฬนตฺถํ เอกชฺฌํ วีถิโอตรณํ วิย พลานํ เอกชฺฌํ วิปสฺสนาวีถิโอตรณํ, สหาเยสุ ปฐมาทีนํ ยถาสกํ เคเหว วิจารณา วิย สทฺธาทีนํ โสตาปตฺติองฺคาทีนิ ปตฺวา ปุพฺพงฺคมตาฯ สหาเยสุ อิตเรสํ ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภาโว วิย เสสพลานํ ตตฺถ ตตฺถ ตทนฺวยตา, ตสฺส ปุพฺพงฺคมสฺส พลสฺส กิจฺจานุคตาฯ น หิ ตทา เตสํ สสมฺภารปถวีอาทีสุ อาปาทีนํ วิย กิจฺจํ ปากฏํ โหติ, สทฺธาทีนํเยว ปน กิจฺจํ วิภูตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ ปุเรตรํ ตถาปจฺจเยหิ จิตฺตสนฺตานสฺส อภิสงฺขตตฺตาฯ เอตฺถ จ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ภาวนา วิเสสโต ปญฺญุตฺตราติ ทสฺสนตฺถํ ราชานํ นิทสฺสนํ กตฺวา ปญฺญินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ ฉฏฺฐาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ

ทฏฺฐพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺจงฺคิกวคฺโค

1-2. ปฐมอคารวสุตฺตาทิวณฺณนา

[21-22] ตติยสฺส ปฐเม อาภิสมาจาริกนฺติ อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วตฺตวเสน ปญฺญตฺตสีล’’นฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทุติเย นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมอคารวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา

[23-24] ตติเย น จ ปภาวนฺตนฺติ น จ ปภาสมฺปนฺนํฯ ปภิชฺชนสภาวนฺติ ตาเปตฺวา ตาฬกชฺชนปภงฺคุรํฯ อวเสสํ โลหนฺติ วุตฺตาวเสสํ สชาติโลหํ, วิชาติโลหํ, ปิสาจโลหํ, กิตฺติมโลหนฺติ เอวํปเภทํ สพฺพมฺปิ โลหํฯ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนนาติ เอตฺถ นนุ โลกิยกุสลจิตฺตสฺสปิ สุวิสุทฺธสฺสปิ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนเนว อุปกฺกิเลสตาติ? สจฺจเมตํ, ยสฺมิํ ปน สนฺตาเน นีวรณานิ ลทฺธปฺปติฏฺฐานิ, ตตฺถ มหคฺคตกุสลสฺสปิ อสมฺภโว, ปเคว โลกุตฺตรกุสลสฺสฯ ปริตฺตกุสลํ ปน ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชมานํ นีวรเณหิ อุปหเต สนฺตาเน อุปฺปตฺติยา อปริสุทฺธํ โหนฺตํ อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหติ อปริสุทฺธทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป วิยฯ อปิจ นิปฺปริยายโต อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนเนว เตสํ อุปกฺกิเลสตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทคฺเคน หี’’ติอาทิมาหฯ อารมฺมเณ วิกฺขิตฺตปฺปวตฺติวเสน จุณฺณวิจุณฺณตา เวทิตพฺพาฯ จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อนุคฺคหิตสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม สมฺมาทิฏฺฐีติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐีติอาทินา องฺคุตฺตรภาณกานํ มเตน อยํ อตฺถวณฺณนา อารทฺธา, มชฺฌิมภาณกา ปเนตฺถ อญฺญถา อตฺถํ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.452) –

‘‘อนุคฺคหิตา’’ติ ลทฺธูปการาฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ ผลกฺขเณ นิพฺพตฺตา เจโตวิมุตฺติ ผลํ อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลาฯ ตเทว เจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ ผลํ อานิสํโส อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสาฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จตุตฺถผลปญฺญา ปญฺญาวิมุตฺติ นาม, อวเสสา ธมฺมา เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สีลานุคฺคหิตา’’ติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สุตนฺติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํฯ สากจฺฉาติ กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนกถาฯ สมโถติ วิปสฺสนาปาทิกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ วิปสฺสนาติ สตฺตวิธา อนุปสฺสนาฯ จตุปาริสุทฺธิสีลญฺหิ ปูเรนฺตสฺส, สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส, กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนํ ฉินฺทนฺตสฺส วิปสฺสนาปาทิกาสุ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส, สตฺตวิธํ อนุปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวา ผลํ เทติฯ

‘‘ยถา หิ มธุรํ อมฺพปกฺกํ ปริภุญฺชิตุกาโม อมฺพโปตกสฺส สมนฺตา อุทกโกฏฺฐกํ ถิรํ กตฺวา พนฺธติ, ฆฏํ คเหตฺวา กาเลน กาลํ อุทกํ อาสิญฺจติ, อุทกสฺส อนิกฺขมนตฺถํ มริยาทํ ถิรํ กโรติฯ ยา โหติ สมีเป วลฺลิ วา สุกฺขทณฺฑโก วา กิปิลฺลิกปุโฏ วา มกฺกฏกชาลํ วา, ตํ อปเนติ, ขณิตฺติํ คเหตฺวา กาเลน กาลํ มูลานิ ปริขณติ, เอวมสฺส อปฺปมตฺตสฺส อิมานิ ปญฺจ การณานิ กโรโต โส อมฺโพ วฑฺฒิตฺวา ผลํ เทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ รุกฺขสฺส สมนฺตโต โกฏฺฐกพนฺธนํ วิย หิ สีลํ ทฏฺฐพฺพํ, กาเลน กาลํ อุทกสิญฺจนํ วิย ธมฺมสฺสวนํ, มริยาทาย ถิรภาวกรณํ วิย สมโถ, สมีเป วลฺลิอาทีนํ หรณํ วิย กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนํ, กาเลน กาลํ ขณิตฺติํ คเหตฺวา มูลขณนํ วิย สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ ภาวนา, เตหิ ปญฺจหิ การเณหิ อนุคฺคหิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส มธุรผลทานกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อิเมหิ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ อนุคฺคหิตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อรหตฺตผลทานํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

เอตฺถ จ ลทฺธูปการาติ ยถารหํ นิสฺสยาทิวเสน ลทฺธปจฺจยาฯ

วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิยา อนุคฺคหิตภาเวน คหิตตฺตา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐีสุ จ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ฯ อนนฺตรสฺส หิ วิธิ ปฏิเสโธ วา, อคฺคผลสมาธิมฺหิ ตปฺปริกฺขารธมฺเมสุเยว จ เกวโล เจโตปริยาโย นิรุฬฺโหติ สมฺมาทิฏฺฐีติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ ผลกฺขเณติ อนนฺตรํ กาลนฺตเร จาติ ทุวิเธปิ ผลกฺขเณฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน สพฺพสํกิเลเสหิ เจโตวิมุจฺจติ เอตายาติ เจโตวิมุตฺติ, อคฺคผลปญฺญํ ฐเปตฺวา อวเสสา ผลธมฺมาฯ เตนาห ‘‘เจโตวิมุตฺติ ผลํ อสฺสาติ, เจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ ผลํ อานิสํโส’’ติฯ สพฺพกิเลเสหิ เจตโส วิมุจฺจนสงฺขาตํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนสญฺญิตํ ปหานํ ผลํ อานิสํโส จาติ โยชนาฯ อิธ เจโตวิมุตฺติสทฺเทน ปหานมตฺตํ คหิตํ, ปุพฺเพ ปหายกธมฺมาฯ อญฺญถา ผลธมฺมา เอว อานิสํโสติ คยฺหมาเน ปุนวจนํ นิรตฺถกํ สิยาฯ ปญฺญาวิมุตฺติผลานิสํสาติ เอตฺถาปิ เอวเมว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา สีลสภาวตฺตา วิเสสโต สมาธิสฺส อุปการา, ตถา สมฺมาสงฺกปฺโป ฌานสภาวตฺตาฯ ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ สมฺมาสติสมฺมาวายามา ปน สมาธิปกฺขิยา เอวาติ อาห ‘‘อวเสสา ธมฺมา เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา’’ติฯ

จตุปาริสุทฺธิสีลนฺติ อริยมคฺคาธิคมสฺส ปทฏฺฐานภูตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สุตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติอาโรจนวเสน สห กถนํ สํกถา, สํกถาว สากจฺฉาฯ อิธ ปน กมฺมฏฺฐานปฺปฏิพทฺธาติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐาเน…เป.… กถา’’ติฯ ตสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส เอกวารํ วิธิยา อปฺปฏิปชฺชนํ ขลนํ, อเนกวารํ ปกฺขลนํ, ตทุภยสฺส วิจฺเฉทนี อปนยนี กถา ขลนปกฺขลนจฺเฉทนกถาฯ ปูเรนฺตสฺสาติ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ปาเลนฺตสฺส พฺรูเหนฺตสฺส จฯ สุณนฺตสฺสาติ ‘‘ยถาอุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ เอวํ สุณนฺตสฺสฯ เตเนว หิ ‘‘สปฺปายธมฺมสฺสวน’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ ภาวนานุโยคกมฺมํ กโรนฺตสฺสฯ ปญฺจสุปิ ฐาเนสุ อนฺต-สทฺโท เหตุอตฺถโชตโน ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา วุจฺจมานา อมฺพูปมา ยุชฺเชยฺยฯ

อุทกโกฏฺฐกนฺติ ชลาวาฏํฯ ถิรํ กตฺวา พนฺธตีติ อสิถิลํ ทฬฺหํ นาติมหนฺตํ นาติขุทฺทกํ กตฺวา โยเชติฯ ถิรํ กโรตีติ อุทกสิญฺจนกาเล ตโต ตโต ปวตฺติตฺวา อุทกสฺส อนิกฺขมนตฺถํ ชลาวาฏปาฬิํ ถิรตรํ กโรติฯ

สุกฺขทณฺฑโกติ ตสฺเสว อมฺพคจฺฉสฺส สุกฺขโก สาขาสีสโก ฯ กิปิลฺลิกปุโฏติ ตมฺพกิปิลฺลิกปุโฏฯ ขณิตฺตินฺติ กุทาลํฯ โกฏฺฐกพนฺธนํ วิย สีลํ สมฺมาทิฏฺฐิยา วฑฺฒนูปายสฺส มูลภาวโตฯ อุทกสิญฺจนํ วิย ธมฺมสฺสวนํ ภาวนาย ปริพฺรูหนโตฯ มริยาทาย ถิรภาวกรณํ วิย สมโถ ยถาวุตฺตาย ภาวนาธิฏฺฐานาย สีลมริยาทาย ทฬฺหีภาวาปาทนโตฯ สมาหิตสฺส หิ สีลํ ถิรตรํ โหติฯ สมีเป วลฺลิอาทีนํ หรณํ วิย กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนํ อิจฺฉิตพฺพภาวนาย วิพนฺธนาปนยนโตฯ มูลขณนํ วิย สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ ภาวนา ตสฺสา วิพนฺธสฺส มูลภูตานํ ตณฺหามานทิฏฺฐีนํ ปลิขณนโตฯ เอตฺถ จ ยสฺมา สุปริสุทฺธสีลสฺส กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺตสฺส สปฺปายธมฺมสฺสวนํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตโต ยถาสุเต อตฺเถ สากจฺฉาสมาปชฺชนํ, ตโต กมฺมฏฺฐานวิโสธเนน สมถนิพฺพตฺติ, ตโต สมาหิตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาปาริปูริ, ปริปุณฺณา วิปสฺสนา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิํ พฺรูเหตีติ เอวเมเตสํ องฺคานํ ปรมฺปราย สมฺมุขา อนุคฺคณฺหนโต อยมานุปุพฺพี กถิตาติ เวทิตพฺพํฯ

อนุคฺคหิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. วิมุตฺตายตนสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ วิมุตฺติยา วฏฺฏทุกฺขโต วิมุจฺจนสฺส อายตนานิ การณานิ วิมุตฺตายตนานีติ อาห – ‘‘วิมุจฺจนการณานี’’ติฯ ปาฬิอตฺถํ ชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิธ สีลํ อาคตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติอาทินา ตํตํปาฬิอตฺถํ ยาถาวโต ชานนฺตสฺสฯ ปาฬิํ ชานนฺตสฺสาติ ตทตฺถโพธินิํ ปาฬิํ ยาถาวโต อุปธาเรนฺตสฺสฯ ตรุณปีตีติ สญฺชาตมตฺตา มุทุกา ปีติ ชายติฯ กถํ ชายติ? ยถาเทสิตํ ธมฺมํ อุปธาเรนฺตสฺส ตทนุจฺฉวิกเมว อตฺตโน กายวาจามโนสมาจารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โสมนสฺสํ ปตฺตสฺส ปโมทลกฺขณํ ปาโมชฺชํ ชายติฯ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีตีติ ปุริมุปฺปนฺนาย ปีติยา วเสน ลทฺธาเสวนตฺตา อติวิย ตุฏฺฐาการภูตา กายจิตฺตทรถสฺส ปสฺสมฺภนสมตฺถตาย ปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถา พลปฺปตฺตา ปีติ ชายติฯ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธ เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘นามกาโย ปสฺสมฺภติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ

สุขํ ปฏิลภตีติ วกฺขมานสฺส จิตฺตสมาธานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ เจตสิกํ นิรามิสสุขํ ปฏิลภติ วินฺทติฯ สมาธิยตีติ เอตฺถ ปน น โย โกจิ สมาธิ อธิปฺเปโต, อถ โข อนุตฺตรสมาธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหตฺต…เป.… สมาธิยตี’’ติ อาหฯ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ ตสฺสํ เทสนายํ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส ยถาวุตฺตสมาธิปฏิลาภสฺส การณภาววิภาวนํ, ยํ ตถา วิมุตฺตายตนภาโวฯ โอสกฺกิตุนฺติ ทสฺสิตุํฯ สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานปาฬิยา อารุฬฺโห สมาธิ เอว ปรโต อุปฺปชฺชนกภาวนาสมาธิสฺส การณภาวโต สมาธินิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาจริยสฺส สนฺติเก’’ติอาทิฯ

วิมุตฺตายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม สพฺพโส กิเลสทุกฺขทรถปริฬาหานํ วิคตตฺตา สาติสยเมตฺถ สุขนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติฯ ปุริมสฺส ปุริมสฺส วเสน ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ลทฺธาเสวนตาย สนฺตปณีตตรภาวปฺปตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘ปุริโม…เป.… สุขวิปาโก’’ติฯ กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภเนน ลทฺธตฺตาฯ ‘‘กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวนฺติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนภาวํฯ ลทฺธตฺตา ปตฺตตฺตา ตพฺภาวํ อุปคตตฺตาฯ โลกิยสมาธิสฺส ปจฺจนีกานิ นีวรณปฐมชฺฌานนิกนฺติอาทีนิ นิคฺคเหตพฺพานิ, อญฺเญ กิเลสา วาเรตพฺพาฯ อิมสฺส ปน อรหตฺตสมาธิสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพกิเลสตฺตา น นิคฺคเหตพฺพํ วาเรตพฺพญฺจ อตฺถีติ มคฺคานนฺตรํ สมาปตฺติกฺขเณ จ อปฺปโยเคน อธิคตตฺตา อปฺปิตตฺตา จ อปริหานิวเสน วา อปฺปิตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตาติ เอเตน อปฺปวตฺตมานายปิ สติยา สติพหุลตาย สโต เอว นามาติ ทสฺเสติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนาติ เอเตน ปริจฺฉินฺนสฺสติยา สโตติ ทสฺเสติฯ เสเสสูติ ญาเณสุฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. ปญฺจงฺคิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[28-29] อฏฺฐเม กโร วุจฺจติ ปุปฺผสมฺภวํ ‘‘คพฺภาสเย กิรียตี’’ติ กตฺวาฯ กรโต ชาโต กาโย กรชกาโย, ตทุปนิสฺสโย จตุสนฺตติรูปสมุทาโยฯ กามํ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถาลทฺธูปกาโร, ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิวจนโต ปน รูปกาโย อิธ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อิมํ กรชกาย’’นฺติฯ อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติฯ ตํ ปน อภิสนฺทนํ ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ สพฺพตฺถกเมว ลูขภาวาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมตี’’ติอาทิฯ ตยิทํ อภิสนฺทนํ อตฺถโต ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพาวา, ตสฺส สพฺพาวโตฯ อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อวยววิสโย สพฺพ-สทฺโท, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สพฺพโกฏฺฐาสวโต’’ติฯ อผุฏํ นาม น โหติ ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺส อภิพฺยาปนโตฯ เตนาห ‘‘อุปาทินฺนกสนฺตตี’’ติอาทิฯ

เฉโกติ กุสโลฯ ตํ ปนสฺส โกสลฺลํ นหานียจุณฺณานํ กรเณ ปิณฺฑิกรเณ จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทิฯ กํส-สทฺโท ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.61) สุวณฺเณ อาคโตฯ‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 134) กิตฺติมโลเหฯ กตฺถจิ ปณฺณตฺติมตฺเต ‘‘อุปกํโส นาม ราชาสิ, มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทิ (ชา. อฏฺฐ. 4.10.164 ฆฏปณฺฑิตชาตกวณฺณนา)ฯ อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติฯ สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุปฺปวิสนวเสน คตา อุปคตาฯ สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริโต คตา สมนฺตโต ผุฏาฯ ตโต เอว สนฺตรพาหิรา ผุฏา สฺเนเหนฯ เอเตน สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาหฯ น จ ปคฺฆริณีติ เอเตน ตินฺตสฺสปิ ตสฺส ฆนถทฺธภาวํ วทติฯ เตนาห ‘‘น พินฺทุพินฺทู’’ติอาทิฯ

ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชตีติ อุพฺภิทํ, อุพฺภิทํ อุทกํ เอตสฺสาติ อุพฺภิโททโกฯ อุพฺภินฺนอุทโกติ นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโกฯ อุคฺคจฺฉนอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺฐหนอุทโกฯ